فلج مغزی در کودکان و بزرگسالان: درمان با فیزیوتراپی و تمرینات توانبخشی

Cerebral Palsy

فلج مغزی یک اصطلاح عمومی است که برای تشریح برخی مشکلات عصبی که می تواند بر وضعیت حرکتی فرد و هماهنگی اندام ها تاثیر داشته باشد، مورد استفاده قرار می گیرد. فلج مغزی (CP) یک نارسایی است که می تواند بر وضعیت عضله، حرکت های آن، و نیز مهارت های فرد (توانایی حرکت دادن هماهنگ اعضا با یک هدف مشخص) تاثیر گذارد.

فلج مغزی معمولاً در نتیجه آسیب دیدگی مغزی قبل یا پس از تولد فرزند یا در طول ۳ تا ۵ سال اول زندگی کودک ایجاد می شود. علاوه بر این، فلج مغزی می تواند سایر مشکلات همچون نقص در وضعیت بینایی، شنوایی، صحبت کردن، و نیز یادگیری را برای فرد به همراه داشته باشد. هیچ درمان مشخصی برای فلج مغزی وجود ندارد، اما روش های درمانی خاص همچون فیزیوتراپی می تواند به کودکانی که دچار این مشکل شده اند، کمک موثر نماید.

انواع فلج مغزی

فلج مغزی یکی از رایج ترین مشکلات مادرزادی است که در هنگام تولد یا قبل از آن ایجاد می شود. سه نوع اصلی از فلج مغزی به شرح زیر وجود دارد:

  1. فلج مغزی اسپاستیک: باعث سفتی عضلات و مشکلات حرکتی می شود.
  2. فلج مغزی آتتویید: باعث حرکت های غیر ارادی یا کنترل نشده در بدن می شود.
  3. فلج مغزی آتاکسیک: باعث ایجاد مشکل در حفظ تعادل و درک عمیق می شود.

با توجه به اینکه فلج مغزی می تواند بر وضعیت کنترلی عضله و هماهنگی اندام ها تاثیر داشته باشد، در این شرایط حتی حرکت های ساده فرد حتی ایستادن نیز ممکن است دچار مشکل شود. سایر مشکلات مربوط به فعالیت فرد همچون مهارت های حرکتی و عملکردی مثل تنفس کردن، کنترل ادرار و مدفوع، غذا خوردن، و صحبت کردن نیز می تواند در نتیجه این شرایط دچار اشکال شود. لازم به ذکر است که مشکلات ایجاد شده به خاطر فلزی مغزی با گذشت زمان تشدید نخواهد شد.

علت ها و دلایل

دلیل اصلی فلج مغزی همیشه مشخص نیست. اما در بسیاری از موارد این مشکل در طول دوره بارداری به خاطر آسیب دیدگی مغزی جنین یا عدم تشکیل عادی آن، ایجاد می شود. این شرایط معمولاً می تواند به خاطر عفونت، مشکلات سلامت مادر، ناهنجاری های ژنتیک، یا سایر مسائلی که باعث ایجاد اختلال در فرآیند تشکیل مغز جنین می شود، ایجاد گردد. در موارد نادر، مشکلات ایجاد شده در زمان زایمان نیز می تواند باعث ایجاد فلج مغزی شود.

به دنیا آمدن زودتر از موعد کودک به خصوص در مواردی که وزن کودک کمتر از ۳٫۳ پوند (۱،۵۱۰ گرم) باشد، جنین را در معرض ریسک بالاتر ابتلا به فلج مغزی قرار دهد. به این ترتیب معمولاً بیان می شود به دنیا آمدن کودک با وزن پایین و نیز چند قلو زایی می تواند باعث ایجاد این مشکل شود.

آسیب مغزی در نوزادان یا کودکان زودرس همچنین می تواند باعث فلج مغزی شود. برای مثال، یک نوزاد یا کودک تازه راه افتاده نیز می تواند به خاطر مسمومیت، مننژیت باکتریال، فشار خون ضعیف در مغز، تکان دادن یک نوزاد (سندرم تکان دادن کودک)، یا یک تصادف رانندگی به فلج مغزی دچار شود.

علائم و نشانه ها

علائم فلج مغزی معمولاً در طول سه سال اول عمر کودک آشکار می شوند. کودک مبتلا به این مشکل احتمالاً آهسته تر از سایر نوزادان مراحل مهم زندگی خود همچون یادگیری خزیدن، راه رفتن یا صحبت کردن را می گذراند. علائم اصلی ایجاد شده در این حالت بستگی به نوع فلج مغزی ایجاد شده برای فرد دارد. چهار نوع اصلی فلج مغزی به شرح زیر هستند:

فلج مغزی اسپاستیک : زمانی ایجاد می شود که عضلات ضعیف و سفت شوند (هیپرتونی). این شرایط بطور خاص زمانی مشاهده می شود که عضلات با سرعت حرکت داده شوند.

فلج مغزی دیسکینتیک: هنگامی ایجاد می شود که وضعیت عضلات بین حالت سفت شدن و نرم شدن در حال تغییر بوده و فرد با انقباض و ریلکس شدن نا خودآگاه عضلات خود روبرو می شود (هیپوتونی). این شرایط باعث ایجاد حرکت های تصادفی و غیر کنترل شده بدن بیمار شده (فلج مغزی کُره آتتوئید)، یا اسپاسم غیر ارادی و وضعیت قرارگیری غیر عادی عضلات را به همراه دارد (فلج مغزی دیستونیک).

فلج مغزی آتاکسیک: هنگامی ایجاد می شود که فرد با مشکلات خاص در ارتباط با حفظ تعادل یا حفظ هماهنگی اعضای بدن روبرو شده و در نتیجه فرد با حرکت های نامنظم و نامناسب در بدن خود مواجه می گردد. افراد دچار این مشکل همچنین دچار لرزش (رعشه غیر ارادی) در دست ها می شوند.

فلج مغزی ترکیبی: زمانی ایجاد می شود که بیمار به بیش از یک نوع از موارد فلج مغزی ذکر شده بالا دچار شود.

تشخیص

فلج مغزی معمولاً در زمان تولد تشخیص داده می شود. نوزادان دچار فلج مغزی، دارای علائم آشکار در زمان تولد هستند که برای مثال در این رابطه می توان از سفت شدن غیر عادی عضله نام برد. به هر حال، در اکثر موارد تشخیص ایجاد این مشکل در سنین بین ۶ ماهگی تا ۲ سالگی انجام می شود. رشد نکردن کودک با سرعت عادی اولین چیزی که معمولاً در این شرایط توجه والدین و پزشک را به خود جلب می کند. در این حالت وضعیت عضلات کودک غیر عادی است و حرکت های کودک نیز ممکن است طبیعی نباشد.

به عنوان یک معیار تقریبی، کودکی که فرآیند رشد خود را به صورت طبیعی می گذراند، دارای ویژگی های زیر می باشد:

در شش ماهگی بدون کمک می نشیند

در هشت ماهگی می خزد.

در ۱۲ ماهگی می ایستد.

در ۱۵ ماهگی راه می رود.

به هر حال همواره می توان مواردی از اختلاف را با این معیارها در کودکان مشاهده کرد. به همین خاطر لازم است وضعیت کودکی که با تاخیر در فرآیند رشد خود مواجه می شود، در ارتباط با فلج مغزی توسط پزشک مورد بررسی قرار گیرد. تشخیص این مشکل معمولاً توسط پزشک متخصص اطفال انجام می شود و برای این کار به علائم، نشانه ها و تاخیر در یادگیری مهارت های حرکتی کودک توجه می شود. علاوه بر این، پزشک ممکن است از اسکن مغزی برای تشخیص بهتر مشکل استفاده نماید.

فیزیوتراپی

فیزیوتراپی دارای نقش مهم در کنترل علائم ناشی از فلج مغزی است. معمولاً روش های فیزیوتراپی بلافاصله پس از تشخیص مشکل آغاز می شود. همچنین ممکن است با توجه به شرایط ایجاد شده، فیزیوتراپی زودتر نیز آغاز شود. بعضی افراد و به خصوص افرادی که دچار ناتوانی فیزیکی شدید در نتیجه فلج مغزی شده اند، مجبور هستند روش های فیزیوتراپی را در تمام عمر خود ادامه دهند. هدف های روش های فیزیوتراپی در این حالت به شرح زیر هستند:

  • افزایش سطح استقلال فرد با بهبود قابلیت های حرکتی
  • تقویت و تحریک رشد عضلات
  • بهبود توانایی حرکت دادن تمام اعضای بدن
  • پیش گیری از سفت شدن مفاصل یا جمع شدن دائم آنها (انقباض)

به عنوان بخشی از برنامه فیزیوتراپی کودک، ممکن است به والدین روش های مناسب برای تقویت عضلات کودک و انعطاف پذیری مفاصل آموزش داده شود. متخصص فیزیوتراپی احتمالاً در این رابطه روش های ساده زیر را به والدین آموزش خواهد داد:

انجام تمرین های حرکتی برای اعضای بدن کودک از طریق

بازی کردن با وی

صرف وقت برای بازی فیزیکی فعال با سایر اعضای خانواده

تشویق کودک به حرکت و انجام بازی هایی مثل کوبیدن اجسام به یکدیگر و ضرب گرفتن با دست ها بر روی میز

تشویق کودک برای بازی کردن با افراد هم سن و سال.

علاوه بر این، روش های فیزیوتراپی می تواند شامل استفاده از موارد زیر باشند:

قرار گرفتن در موقعیت های خاص، انجام تمرین های حرکتی، و استفاده از بالش برای کمک به کودک برای قرار گرفتن اعضای بدن در وضعیت طبیعی تر

استفاده از بریس، گچ، و اسپلینت به منظور کمک به تقویت و حمایت از مفاصل کودک. این ابزارها همچنین می توانند برای کنترل حرکت های کنترل نشده عضو مفید باشند.

استفاده از اسکوتر، ویلچر، و سایر ابزارها به منظور افزایش توانایی حرکتی

پوشیدن یک ژاکت پلاستیکی مخصوص که با توجه به وضعیت بدن بیمار شکل گرفته و از خم شدن بیشتر ستون فقرات جلوگیری می نماید. انحنای ستون فقرات (اسکولیوز) گاهی اوقات در کودکان مبتلا به فلج مغزی مشاهده می شود.

روش های مورد استفاده برای حرکت درمانی که در آنها به افزایش حرکت کودک از طریق انجام دادن فعالیت های جذاب یا جایزه دادن به کودک و تشویق وی در هنگام تلاش برای حرکت دادن عضلات دارای سطح عملکرد پایین کمک می شود.

فیزیوتراپی نقش کلیدی در کنترل شرایط ایجاد شده به خاطر فلج مغزی دارد و این شرایط اغلب در زمان تولد کودک ایجاد می شود. در صورتی که یک مشکل در این رابطه شناسایی شود، متخصصان کلینیک شمیم می توانند وضعیت کودک را بررسی کرده و فرآیند رشد وی را تحت کنترل داشته باشند. به عنوان بخشی از فرآیند درمان، این متخصصان به کودک آموزش لازم را درباره نحوه کنترل حرکت های سر و نیز نحوه نشستن، چرخش، سینه خیز رفتن و راه رفتن ارائه می کنند و نیز سعی می نمایند از رفلکس های غیر عادی و الگوهای حرکتی نامناسب جلوگیری نمایند.

چگونه فیزیوتراپی انجام می شود؟

فیزیوتراپی بیمار توسط یک متخصص فیزیوتراپیست و دستیاران وی انجام می شود. روش های درمان مورد استفاده در این حالت شامل موارد زیر هستند:

  • حرکت بافت نرم (مالش دادن عضلات)
  • حرکت دادن مفصل
  • انجام تمرین های حرکتی خاص
  • تمرین های کششی
  • تمرین های حرکتی پایدار طراحی شده برای دستیابی به اهداف درمانی خاص

فیزیوتراپی با آموزش عملی توسط یک فیزیوتراپیست یا دستیار وی در ارتباط با نحوه انجام تمرین های حرکتی برای کودک انجام می شود. این تمرین های حرکتی اغلب با استفاده از ابزارهای زیر انجام می شود:

  • وزنه
  • ماشین های ورزشی
  • بند و نوار
  • غلتک
  • توپ های تعادلی
  • بسته های گرم و سرد
  • تکنولوژی امواج مافوق صوت

همه افرادی که با محدودیت های فیزیکی به خاطر فلج مغزی مواجه شده اند، می توانند از روش های فیزیوتراپی بهره مند شده و بخشی از فعالیت های فیزیکی خود را مجدداً به دست آورند. با ایجاد یک برنامه درمانی جامع، فیزیوتراپ می تواند محدودیت های حرکتی برای کودک ایجاد کرده و بطور خاص بعضی مشکلات ایجاد شده در این حوزه را درمان نماید. این کار از طریق تمرین های حرکتی مناسب که در عمل باعث افزایش توانایی فیزیکی بیمار می شود، انجام می گردد. علاوه بر این ممکن است برای بیمار از تجهیزاتی مثل ویلچر، واکر، عصا، یا سایر ابزارهای کمکی برای بهبود عملکرد نیز استفاده شود.

با بهبود توانایی های فیزیکی کودک، فیزیوتراپ می تواند به تدریج ابزارهای کمکی را اصلاح کرده یا کل فرآیند درمان را با توجه به نیازهای بیمار اصلاح نماید. بزرگترین مزایای ناشی از فیزیوتراپی کودکان دچار فلج مغزی درمان شرایط مشکل در زمان ایجاد آنها است. برای مثال در این رابطه می توان از مشکلات زیر نام برد:

  • آتروپی عضله یا سفت شدن آن
  • کاهش دامنه حرکتی
  • انقباض و گرفتگی عضله
  • درد عضلات و مفاصل
  • التهاب مفصل
  • سفت شدن عضله

در این شرایط فیزیوتراپیست تمرکز برنامه درمانی خود را بر دستیابی به نتایج بهینه و حداقل کردن عوارض احتمالی قرار خواهد داد.